SWAEN tegels in de kelder van een Gouds grachtenpand aan de Westhaven

De archeologische Vereniging Golda werd benaderd met de vraag om eens te komen kijken naar oude tegels en tegelfragmenten aan de muren van een (boog)kelder van een 16e eeuws grachtenpand aan de Westhaven. De nieuwe bewoners van het pand was opgevallen dat er allerlei tegelfragmenten, gedeeltelijk of helemaal afgesmeerd met kalk aan de muren zaten. Bij sommige tegels was te zien dat het om polychrome tegels ging met de afbeelding van bloemen en vogels. Maar op grote delen van de muur ontbraken tegels en duidelijk was te constateren op de plekken waar tegels hadden gezeten dat deze in het verleden op een grove manier waren verwijderd.

In overleg met de huidige eigenaren is onderzoek gedaan in de kelder en zijn bepleisterde muren onderzocht om te zien of er nog meer tegels aanwezig zouden kunnen zijn onder de bepleistering. Voorzichtig is de aanwezige kalk waar tegels zaten verwijderd en daarmee werd  een flink aantal tegels zichtbaar, allemaal polychroom met voorstellingen van vogels en bloemen. De tegels gemaakt door de vroeg 17e eeuwse Goudse majolica- en tegelfabriek De SWAEN, gevestigd op nog geen 100 mtr afstand zat van dit grachtenpand.


Swaen tegels ingemetseld in een schouw. De tegels met gekleurde vogels en bloemen zijn  waarschijnlijk bij de restauratie in de jaren '60 vanuit de kelder naar de eerste verdieping verhuisd.  Van de tegels zijn er vier voorstellingen van bloemen: kievitsbloem, turkse lelie (2x) en narcis. En vijf vogeltegels  welke niet determineerbaar zijn als soort.  De drie blauwe bloemvazen zijn wellicht later toegevoegd en niet zeker is of deze zich in het pand bevonden. Opmerkelijk is de foutieve schildering op de tegel met de narcis. De tegelschilder is uitgeschoten met zijn kwast met als gevolg een flinke klodder verf op de bloem.


Fotoalbum: SWAEN tegels in de kelder van een Gouds grachtenpand

Bij een 1e bezoek aan de kelder konden een 10-tal  polychrome tegels aan de muur worden onderscheiden. Ze zaten flink onder een kalklaag, welke later is aangebracht, maar bij sommige exemplaren die wat minder onder de kalk zaten was duidelijk herkenbaar dat het hier om SWAEN tegels ging.  Een nadere inspectie van de muren op 16 september 2023 toonde aan dat er in het verleden in een deel van de kelder een groot aantal tegels als wand aanwezig moest zijn geweest, die waren verwijderd. Het bleek dat gekleurde vogel- en bloem tegels alternerend waren geplaatst, d.w.z. tegel met figuur, dan een witje zonder figuur en dan weer een tegel met figuur.  Bij het verder inspecteren kwamen toch nog diverse tegels en fragmenten van tegels  te voorschijn die onder een dikke kalklaag zaten. Deze kalklaag is  op een voorzichtige manier verwijderd zodat de voorstellingen van de tegels weer mooi zichtbaar werden..



Determinatie van de afbeeldingen op de tegels
Van de polychrome bloem- en vogeltegels die onder de kalklaag te voorschijn kwamen konden de volgende soorten worden onderscheiden:
Vogels: gans 2x, papegaai-achtige 1x, kip 1x, vogel onbepaald 3x waarvan op een tegel een mus-achtige vogel.
Bloemen: pioenroos 1x, roos met bloemknop 1x, akelei 1x,  keizerskroon 1x,  Turkse lelie 1x, bloem onbepaald 1x, ook nog bloem 1x w.s. met de afbeelding van een klaproos, papaver of bolderik. Heel bijzonder op deze tegel is de bruin geschilderde buitenrand van de bloemblaadjes; genoemde bruine kleur komt maar zelden voor op tegels van de SWAEN.
Ook zat tussen de SWAEN tegels een afwijkend exemplaar n.l. een polychrome ornamenttegel (ca. 1625) vierpas met granaatappels. Dit type tegels wordt toegeschreven als zijnde gemaakt buiten Gouda (Rotterdam).


Tegelvondst Kleine Haven 34 Haastrecht.
SWAEN-tegels

Rond 1978 werd aan de Kleine Haven 34 in Haastrecht een groot pand afgebroken om er nieuwbouw te gaan plaatsen. Het betreft het huis waar ik Freek Mayenburg in geboren ben. Ooit zat in dit pand de Brandstoffenhandel van Piet Mayenburg. Zoals gezegd was het een groot pand (het bestond uit 2 delen, het woonhuis en de kolen- en turfopslag. Er was ooit zelfs ruimte voor het houden van een paard dat werd gebruikt om kolen en turf te vervoeren (dat was voor de 2e wereldoorlog). Het paard is ingeruild voor een T-Ford en opmerkelijk genoeg, de motor ervan werd bij de sloop van het pand terug gevonden tussen het zand en puin van een volgestorte kelder.

Later is de brandstoffenhandel verhuist naar het Jaagpad langs de Hollandsche IJssel maar bestaat inmiddels niet meer.

De sloop van Kleine Haven 34 was onderdeel van een grote dorpsvernieuwing waarbij alle panden van de Grote Haven en Kleine Haven gesloopt werden en de er tussen liggende watering, de voormalige verbinding tussen het veenriviertje de Vlist en de Hollandse IJssel,  werd gedempt. Door de sloop en de demping ontstond een volledig nieuwe dorpskern.

Het ontstaan van de passie voor antieke tegels. De vondst van SWAEN tegels
Tijdens de sloop van het pand Kleine Haven 34 werd een betegelde schouwmuur met tegels aangetroffen met vogels en bloemen. Ze waren polychroom en konden worden gedateerd als vroeg 17e eeuws en vervaardigd bij de majolica- en tegelfabriek De Swaen in Gouda. Het pand waar de tegels zich bevonden dateerde van 1600 of wellicht zelfs nog wat ouder. Het was niet bekend dat de tegels zich in dit pand bevonden en dat had de volgende reden. Tijdens de sloop werd een muur omgetrokken waarvan men dacht het om een enkele muur ging. Maar het bleek een dubbele muur te zijn en tussen de twee muren zat een schouw met de genoemde tegels. Bij het slopen/omtrekken van de twee muren viel ook de schouw naar voren waarbij flink wat tegels kapot vielen. Het is niet goed bekend hoeveel tegels er aan de schouw hebben gezeten, maar alles bij elkaar moet het om een flink aantal zijn gegaan: zo tussen de 60 en 80 stuks denk ik.
Verschillende van de inmiddels toegestroomde mensen die naar de sloop keken maakten gebruik van de situatie en gingen er vandoor met gave en/of beschadigde tegels. De sloper zelf heeft ook een aantal tegels verzameld en een 20-tal daarvan heb ik in de loop der jaren over kunnen nemen. Ik ben in dit pand geboren en heb zelf nooit kunnen vermoeden dat er zulke mooie tegels in mijn ouderlijk huis aanwezig waren. De vondst van de tegels was voor mij het begin van een zoektocht naar antieke tegels en het aanleggen van een (bescheiden) tegelverzameling, waarbij het accent ligt op tegels die zijn vervaardigd bij de Goudse Swaen fabriek. Er is zelfs een publicatie verschenen: het boekje DE SWAEN.


Fotoalbum: Goudse Swaentegels Kleine Haven Haastrecht


Tegelvondst Kuiperstraat Gouda. SWAEN-tegels?

In het oude stadsdeel van Gouda ligt de Kuiperstraat. Nummer 39 was tot voor kort een winkelpand waarvan de bejaarde eigenaar is overleden waarna het pand is verkocht. Het pand was jarenlang een winkel waar o.a. bezems en borstels werden verkocht. Het pand is recentelijk verkocht met alles erop en eraan waarvan ook een flink deel van de nog aanwezige oude winkelinventaris betrof. De nieuwe eigenaren gaan via een openbare verkoop  voor een goed doel alle roerende goederen die in het huis achter waren achtergebleven verkopen.

 

Grootvader Teun Anders begon de winkel op 3 maart 1897, eerst in de Kleiwegstraat, maar al snel verhuisde de winkel naar de Kuiperstraat, waar de bezem- en borstelfabriek floreerde. Opa Teun was een behoorlijk strenge man die met strakke hand het bedrijf leidde, vertelde mevrouw Anders in een interview in 2000. In datzelfde interview vertelde zij dat in de jaren 50 de pui aan gort werd gereden door een paard en wagen. De koetsier kon zijn paard niet meer de baas, waarna het dier met wagen en al de etalage binnenstormde. Dit verklaart direct de reden waarom de voorpui, in vergelijking met de rest, niet origineel is. Het is een Rijksmonument, vertelt de huidige koper van het pand. De bouwkundige staat is op zich goed, alleen moet het pand wel opgeknapt worden. Het is allemaal zo gedateerd. Achter de winkel zit zelfs nog een bedstee."

Tegelvondst

Tussen de roerende goederen die werden verkocht  ook twee kistjes met tegelscherven wellicht aangetroffen en afkomstig  uit een vroegere verbouwing in  het pand.


Zijn de cirkeltegels  SWAEN tegels?

Twee bloemtegels waarvan de steel en blaadjes een nogal afwijkende donkere kleur hebben. Dit komt maar zelden voor. Het rechter tegelfragment van een Goudse bloemtegel dat ook tussen de tegels zat heeft dezelfde donker gekleurde bladeren, maar het geel en blauw is wel weer typisch Gouds.

Tegel met vogel waarvan het grondje niet groen is maar een afwijkende kleur heeft die eerder aan  het paarse mangaan doet denken . 
Bodemvondst Zeeland. Rotterdam?

Het tegelmateriaal was nogal divers maar bestond vrijwel alleen uit 17e eeuwse tegels. Het grootste deel van de tegels bestond uit polychrome cirkeltegels met een driedubbele kabel en in de hoekjes ossenkoppen. Dit type tegel wordt vrij regelmatig aangetroffen in Goudse panden en het vermoeden was dan ook dat dit tegeltype bij de SWAEN  vervaardigd zou kunnen zijn. Echter tussen de grote partij schervenafval van de SWAEN in de 60er en 80er jaren opgegraven uit de stortplaats van de voormalige 17e eeuwse fabriek De SWAEN zaten geen fragmenten van dit tegeltype. Dus kan niet met zekerheid worden gezegd dat het hier ook daadwerkelijk om SWAEN tegels gaat. Wel opmerkelijk is dat op meerdere plekken in de Goudse binnenstad waar tegelvondsten zijn  gedaan zowel echte Goudse SWAEN tegels als deze cirkeltegels op hetzelfde vondstcomplex bij elkaar op plinten of schouwen zijn aangetroffen.

De kleurstelling van de voorstellingen op de cirkeltegels is nogal afwijkend van echte SWAENtegels. Het groen is veel lichter van kleur en totaal afwijkend van de groene kleur welke bij de Swaen werd gebruikt. Tussen de tegels ook nog twee exemplaren waarvan de steel en blaadjes van de bloem eerder tegen bruinzwart aan grensde. Het blauw van de cirkel en ossenkopjes is ook veel lichter dan het donkerblauw van SWAEN-tegels. Ook de voorstellingen op de tegels zijn afwijkend van de SWAEN afbeeldingen die in Gouda zijn aangetroffen.

 

Een andere theorie is dat de tegels toch wel bij de SWAEN kunnen zijn aangeschaft. De SWAEN was op slechts 200 meter afstand van de Kuiperstraat in de Noodgodstraat gevestigd. Een mogelijkheid zou kunnen zijn dat de tegels in Rotterdam zijn vervaardigd en afkomstig waren van de Bergh Sion, een tegelfabriek welke heel directe familiebanden had met het bedrijf van Willem Verswaen in Gouda.


De tegels opgeslagen in het pand in twee kistjes.


Een overzicht van de tegels. Het gaat om tegels die zijn vervaardigd rond het midden van de 17e eeuw.



Fotoalbum: tegels Kuiperstraat Gouda 17e eeuw


Een aantal tegels na restauratie.


Andere vondstplaatsen van dit type polychrome cirkeltegels in Gouda

Raam, Koningshof

Op de locatie van Koningshof aan de Raam stond tussen 1898 tot 1965 de Koninklijke Plateelfabriek Zuid-Holland. De prachtige plateelvazen en serviezen van 'Plazuid' waren lange tijd toonaangevend over de hele wereld. Na de sluiting van de fabriek raakte de locatie en de verschillende bijbehorende monumentale panden die tot het beschermd stadsgezicht van Gouda horen, in verval. Tijdens de afbraak werden tussen het aangetroffen 17e eeuwse tegelmateriaal ook polychrome tegels aangetroffen met vogelvoorstellingen. De huidige Koningshof heeft dit belangrijke stukje historisch Gouda nieuw leven ingeblazen.


Gouda: Zeugstraat, Cappenersteeg, Wilhelminastraat.

Tijdens de periode van grote stadsvernieuwing in de 80er jaren van de vorige eeuw werden bij de sloop van panden en verbouwingen flinke aantallen antieke tegels aangetroffen. Naast vroege polychrome 17e eeuwse tegels met o.a. vogel, bloemafbeeldingen, bloemvazen en granaatappels werden ook verschillende  gekleurde cirkeltegels aangetroffen met de voorstelling van vogels waaronder een exemplaar met een ooievaar. De vondst concentreerde zich met name in panden die toen in eigendom waren van Plateel- en aardewerkfabriek Reparon in de Cappenersteeg, huizen van De Bruin( eigenaar en verhuurder) en de voormalige winkel van Buitelaar gereedschappen aan de Zeugstraat.

Tegel met vogels. 17e eeuw. Vrijwel zeker geproduceerd door de Goudse tegelfabriek De Swaen.


Vier tegels met polychrome bloemen o.a. narcis, kievitsbloem en keizerskroon. Deze drie tegels hebben in de hoekvulling van de Franse lelie een blauwe dwarsstreep. Opvallend is trouwens dat de tegel met de Turkse lelie in de hoekvulling wel een gekleurde dwarsstreep heeft wat in Gouda zelden voorkomt maar eerder wordt toegeschreven aan Rotterdam (Bergh Sion).


Viertje bloemvaastegels. 17e eeuw. De Swaen Gouda. 

Vier tegels met tulpen van het postzegeltype. 1e helft 17e eeuw.
De Swaen Gouda


9 Stuks Drietulptegels in blauw. 17e eeuw. De Swaen Gouda


Vier blokjes tegels van vier tegels. 1e helft 17e eeuw. Twee viertjes met ornamenttegels met granaatappels. Twee viertjes 
met polychrome bloemvazen. Tegels w.s. gemaakt in Rotterdam.


Twee blokjes tegels van vier tegels. 1e helft 17e eeuw. Een viertje met ornamenttegels met tulpen en granaatappels. 2e viertje  
met polychrome bloemvazen. Tegels w.s. gemaakt in Rotterdam.


Gouda: Spieringstraat

De onderstaande tegels gemaakt bij de Goudse majolica- en tegelfabriek De Swaen zijn aangetroffen als bodemvondst in het oude centrum van Gouda in een huis in de Spiering. Tezamen met nog enkele blauw gekleurde tegels uit de 17e en 18e eeuw.

Tegel met een libel. De SWAEN Gouda. 1e helft 17e eeuw

Tegel met een bloem. De SWAEN Gouda. 1e helft 17e eeuw


Gouda: Hoogstraat

Kwadraattegel met een koe. Een vroege tegel van ca. 1570. Geschilderd zonder gebruikmaking van een spons hetgeen te zien
is aan de primitieve manier van schilderen. De vlekken op de koe zijn aangebracht in geel/oranje en mangaan (paars).  Tegel is ooit gevonden in een woning van het centrum (Hoogstraat) in Gouda.


Tegelvondst Binnenstad Bodegraven slooppand

Recent kreeg ik een aantal foto's van een mooi veld tegels toegestuurd. 15 stuks afkomstig uit een slooppand dat in de binnenstad van Bodegraven is afgebroken. Een mooie serie onvervalste DE SWAEN tegels allemaal met als hoekvulling een Franse Lelie spits. Vrijwel alle tegels zijn  flink beschadigd.  Het betreft een serie met voorstellingen van vogels waarvan een aantal goed determineerbaar. Dit type tegels komt ook in Goudse huizen en bij verzamelaars van Goudse tegels voor.

Papegaai

Papegaai

Duif kropper

Roofvogel

Haan

Duif kropper

Ooievaar

Struisvogel

Uil

Ooievaar

Roofvogel