Vissen, Vissoorten op antieke tegels

-----(ZEE)BAARS-----

-----BRASEM-----

Nicolaes de Bruyn heeft rond 1600 een uitgebreide serie prenten gemaakt waarop zoetwatervissen, zeevissen, kikkers, schaaldieren en zeewezens zijn afgebeeld. Een aantal tegels geschilderd naar die prenten ben ik in de loop der jaren tegen gekomen. Op de afgebeelde tegel is een brasem te zien. Op de gravure wordt deze vis nog als witvisch geschreven, maar dat komt omdat in die tijd nog niet alle vissoorten goed waren benoemd. De echte ordening in planten en dieren is pas in de 18e eeuw eeuw door Linnaeus gedaan.

Brasems zullen in de 17e eeuw in West-Europa vrijwel zeker minder algemeen geweest zijn, dan nu het geval is in de Nederlandse binnenwateren. Deze vissoort gedijd prima in voedselrijke wateren, en een groot deel van onze Nederlandse zoetwatergebieden is de laatste 50 jaar veranderd van een voedselarm naar voedselrijk systeem (veroorzaakt door de depositie van o.a. stikstof, fosfaat, nitraat en chemische stoffen). Brasems (en blankvoorns) hebben daar van geprofiteerd, terwijl tegelijkertijd verschillende andere vissoorten waaronder rietvoorn, snoek en zeelt als gevolg van het toenemen van die stoffen zijn afgenomen. Brasems zoeken hun voedsel in de bodemlaag. Dat doen ze door te wroeten in de bodem. Daardoor vertroebelt het water, en dat is weer ongunstig voor de groei van waterplanten. Vertroebeling van het water door brasems lost men op door regelmatig grote hoeveelheden brasem weg te vangen. De Waterschappen in Nederland doen er alles aan om de oppervlaktewateren in Nederland weer terug te brengen naar een systeem van glashelder water, niet al te voedselrijk, waarin vissoorten als snoek, zeelt, baars en rietvoorn goed vertegenwoordigd zijn.

Tegel met de voorstelling van een brasem, of wellicht een kolblei, ook wel bliek genoemd. 17e eeuw.

Gravure van Nicolaes de Bruyn (1571-1656)
Museum Boymans-Van Beuningen Rotterdam.
Rechtsonder de afbeelding met de brasem, op de gravure beschreven als witvisch.

Tegel met een afwijkende voorstelling van een brasem, of wellicht een kolblei, ook wel bliek genoemd boven een driehoek bedoeld als water. 17e eeuw.

Tegel met een brasem. Replica. 20e eeuw

-----KARPER-----

Tegeltableau met een spiegelkarper. 20e eeuw

-----PALING-----

Tegels met een paling. 17e eeuw

Tegel met een palingachtige vis. Echter door de voelsprieten bij de kop kan het ook om een andere vissoort gaan.
Replica. Men heeft wel de bedoeling gehad ge tegel er ouder er uit te laten zien dan dat hij in werkeleijkheid is. 1e helft 20e eeuw

-----PLATVISSEN-----

Bot

Bot

Bot

Tarbot

Bot

-----ROG-----

Tegels met een rog. 17e eeuw

-----SNOEK-----

Tegel met een snoek. 17e eeuw

De snoek is een roofvis die voornamelijk leeft van vissen, maar ook amfibieën, kreeftachtigen, knaagdieren, en ook muskusratten worden gegeten. Zelfs jonge watervogels worden van onderen belaagd en ook de soortgenoten zijn niet veilig. Ik heb ooit een grote snoek gevangen die een andere snoek van ca. 35 cm pas had opgevreten. De voorkeur van de snoek gaat echter uit naar vis, en met name op zieke en verzwakte exemplaren die makkelijker zijn te vangen wordt gejaagd. Is een algemene soort in Nederland en België, en is te vinden in vrijwel alle binnenwateren.

Op antieke tegels echter komt de snoek minder algemeen voor, ja is zelfs zeldzaam.

Tegel met een snoek. Replica. Eind 19e/begin 20e eeuw

Zo vals als een kraai

Een mooi voorbeeld van een blokje van vier kwadraattegels waar men nog niet zo lang geleden haar of zijn best op heeft gedaan om er iets moois van te maken. Erg overtuigend is het echter niet. De tegel linksboven zou gedoeld kunnen zijn om er als een snoek uit tevoorschijn te komen, maar dit lukt niet zonder enige fantasie. Dit soort tegels valt in de categorie replica maar kan ook bedoeld geweest zijn om ze als 17e eeuwse tegels op de markt te brengen waardoor een leek er in zou kunnen trappen.

Tegeltableau met snoeken? 20e eeuw.

-----STEUR-----

Vissen en zeewezens worden veelvuldig op tegels afgebeeld. Soms met goed herkenbare vissoorten, soms ook niet. Gelukkig kunnen oude prenten en gravures ons behulpzaam zijn bij het vaststellen, welke soort er op een tegel staat afgebeeld.
De steur, welke op de tegel staat afgebeeld, is een van de weinige dieren die de prehistorische tijd heeft overleefd. Steuren behoren tot de meest primitieve beenvissen. Het skelet bestaat grotendeels uit kraakbeen. Een wervelkolom ontbreekt. De vinnen zijn zo goed als onbeweegbaar. Daarom is de steur niet zo'n wendbare vis. Het is een typische bodemvis. Het dier heeft aan de onderkant een uitstulpbare bek waaraan vier gevoelige baarddraden zitten. Daarmee tast het dier de bodem af op zoek naar voedsel.

Tegel met de voorstelling van een steur. 2e helft 17e eeuw

Steuren paaiden in grote rivieren maar dit gebeurde wel buiten Nederland. De benedenlopen en estuaria van onze grote rivieren, inclusief de Biesbosch, vormden waarschijnlijk wel een belangrijk opgroeigebied voor jonge steur. Na twee tot vier jaar, bij een lengte van ongeveer 80 cm trok de steur naar zee. Volwassen steuren, meestal meer dan 10 jaar oud, trokken als vissen van ongeveer 2,5 meter lengte terug naar rivieren om te paaien. Tussen 1890 en 1916 daalden de steurvangsten in Nederland met gemiddeld 17% per jaar. In Nederland is de laatste Europese steur (Huso huso), ook wel de belugasteur genoemd, in 1952 in de nieuwe Merwede in de buurt van Dordrecht gevangen. Sindsdien is de soort in Nederland uitgestorven. Wel worden er de laatste jaren weer af en toe steuren gevangen in Nederland. Maar dat betreffen dan exoten of hybriden, die meestal uit gevangenschap zijn ontsnapt, dus geen echte Europese steuren.
Op dit moment wordt de belugasteur uit de Kaspische Zee met uitsterven bedreigd. Dit komt door illegale bevissing en het niet op tijd uitzetten van nieuwe steur.
Belugakaviaar is zo'n beetje het het duurste eetbare product ter wereld. Jaarlijks mag er op wereldnivo maximaal 10 kilo van worden verkocht. De kaviaarshop die een paar weken geleden in de Bijenkorf werd geopend, had meteen een pronkstuk: viseitjes van de belugasteur. Kosten: 2500 euro voor een blikje van 125 gram.