Turfstekers en turfwinning

Vervening in Nederland en turfwinning in Reeuwijk

Kaartdeel van het Grootwaterschap Woerden van omstreeks 1670. 

De kaart van omstreeks 1670 laat zien dat de huidige plassen Klein Elfhoeven, Vrijhoef, Kalverbroek  en Nieuwenbroek nog niet verveend zijn. Men was er overigens in die jaren wel aan begonnen. Ook de de meer oostelijk gelegen polders die nu in plassen zijn veranderd vertonen geen aanduiding dat men met het vervenen was begonnen.

Kaartfragment van omstreeks 1746, uitgegeven door het Hoogheemraadschap van Rijnland.

Deze kaart van omstreeks 1746 laat zien dat er in het midden van de 18e eeuw volop verveend werd in de toenmalige polders Ravensbergh, Sluipwijck en de meer zuidelijk gelegen voormalige polder Gravenbrouck. Ook de voormalige polders Elfhoeven en Klein Elfhoeven waren reeds in vervening genomen. De vervening van de meer oostelijk gelegen poldergebieden is pas later gestart.

Topografische kaart van omstreeks 1850. Plas Vrijhoef was toen nog polderland.

Op bovenstaande kaart is te zien dat het vervenen via het legakkersysteem omstreeks 1850 ook volop in het oostelijk deel van Reeuwijk plaats vond. Een deel van de polder Oukoop (huidige puttencomplex van Kruyt) is al verveend maar hier werd op last van het Hoogheemraad Rijnland gestopt met het vervenen omdat men bang was dat de Prinsendijk zou bezwijken. In de loop der jaren zijn op de middendelen van plassen nogal wat legakkers weggespoeld. Een klein deel  is gespaard gebleven dank zij de energie van jagers/vissers. Zij staken in het verleden veel werk in het behouden van de nog bestaande eilandrestanten om er op te kunnen jagen vanuit een van riet gebouwd jachthutje. Thans vindt er nog maar zeer beperkt jacht plaats op de plassen en daarmee samengaande is ook het onderhoud en behoud van particuliere eilandjes sterk verminderd. Wel wordt er momenteel in het Plassengebied veel oeverbescherming gepleegd vanuit het Project Natuurvriendelijke oevers. Het commercieel vervenen is tot aan de 1e wereldoorlog doorgegaan. Ook daarna werd er zo hier en daar kleinschalig verveend maar dat was meer voor privé gebruik. Rond 1930 was het definitief afgelopen met het vervenen in Reeuwijk.

De Vinkeveense turfsteekmachine aan het werk.

Oom Freek woonde met zijn vrouw en twee kinderen op een scheepje van 42 ton, de Dankbaarheid. Die 42 ton was ongeladen, met lading mocht het gewicht van het schip niet over de 52 ton komen. Het schip (nog steeds in gebruik maar nu als woonschip)  is in 1915 gebouwd bij De Bock & Meyer in Oude Wetering nabij de Kager Plassen. De turf werd per bakfiets getransporteerd naar de kopers. Vooral boeren kochten turf die in fornuizen gestookt werd om water op te warmen om te gebruiken bij het kaas maken. De zoon van Oom Freek, Henny was van mijn leeftijd. Als kind heb ik een aantal jaren in de grote vakantie op het schip gelogeerd, tezamen met mijn moeder en mijn zussen Emmy en Marry. Daar ging ik graag naar toe want ik beschouwde mijn oom als een soort van tweede vader (mijn eigen vader is overleden toen ik vijf was). Mijn moeder was de zus van oom Freek. Zij heeft tot dat ze met mijn vader trouwde op dit schip turf gevaren met twee broers. Ook voor haar was het verblijf aan boord leuk want daar lagen haar wortels. Voor mij was de aanwezigheid van een leeftijdgenoot op het schip natuurlijk extra interessant, temeer omdat zijn interesses nauw aansloten bij die van mij. Vissen, roeien met de aanwezige roeiboot, vogelnesten opzoeken, pijl en boog maken, zwerven door de polders  en nog veel meer zaken die vrijwel allemaal een directe link met natuur hadden. En uiteraard niet te vergeten, helpen bij het opstapelen van de in Vinkeveen gekochte korte turf. Mijn ontluikende interesse voor natuur werd nog eens extra aangevuld door mijn oom die regelmatig met ons stekjes zette met de bedoeling om palingen te vangen.  Deze werden na de vangst vervolgens geconsumeerd. Voordat ze opgegeten werden moesten ze nog wel eerst nog wel een paar dagen in leidingwater doorbrengen waardoor de baggersmaak verminderde. De palingen die werden gevangen waren meestal nogal groot. Dat had een oorzaak. Mijn oom gebruikte als aas aan de palinghaak altijd kleine kikkertjes, die wij moesten vangen. Met die kikkertjes aan de haak ving je vreemd genoeg alleen maar knoeperds van  palingen. Ik herinner me nog dat we er vingen die voor ons toenmalige gevoel aardig in de buurt kwamen van het monster van Lochness. Het viel dan ook niet mee om zulke soms polsdikke exemplaren in bedwang te houden temeer omdat ze zo glibberig waren.

Familiefoto omstreeks 1957/58. Links kapelaan Anthonius, verbonden aan de katholieke Barnabaskerk 
in Haastrecht. Op het schip oom Freek, tante Annie (midden) en mijn moeder. Op de voorgrond links Freek, 
mijn zus Emmy en Henny mijn neef.  

Verveende droogmakerij bij Reeuwijk: Polder Broekvelden & Vettenbroek

Een 3-tal poldergebieden nabij Reeuwijk is verveend en vrijwel direct erna drooggemaakt. Dat is de polder Broekvelden & Vettenbroek. Het octrooi wat werd verleend om te gaan vervenen liep tussen 1814-1842 maar werd daarna verlengd met nog eens 35 jaar. Men had de verplichting om de onbruikbare bovenlaag (bolster genaamd) te gebruiken voor het aanleggen van een ringdijk. 1892 was het jaar dat de polder was drooggemaakt met een gemaal dat aan de Bosmankade stond. De polder is tot 1970 in gebruik geweest als graslandpolder maar kende in de jaren ervoor grote problemen door de enorme kwel. Het gemaal moest zo'n beetje 24 uur per dag draaien om al het kwelwater af te voeren. De waterschapslasten waren dan ook fors en om die reden was het zompige grasland in deze polder niet veel waard. Maar dat veranderde (de boeren werden plotsklaps rijk door de verkoop van hun grond) toen er plannen ontstonden om zand te gaan winnen in deze polder. In april 1970 is de polder onder water gezet voor zandwinning. Het is nu een belangrijk vogelgebied en heeft de status als Natura-2000 gebied. 

Plas Broekvelden heeft zich ontwikkeld als zeer belangrijk rust- en broedgebied voor vogels.
Het is aangewezen als NATURA-2000 gebied. De eilandjes op de foto zijn inmiddels volledig weggespoeld.

Bosmankade met links het gebouwtje van het gemaal wat de voormalige polder Broekvelden-Vettenbroek bemaalde. Rechts van het gemaal de voormalige woning van de familie Buitenhuis. Foto: Richard Brusik omstreeks 1965. De weg was toen nog halfverhard 
en ziet er behoorlijk blubberig uit. 

De relatie turfwinning en toemaak in Reeuwijk.

Vroeger werd veel stadsafval als compost per zeilboot afgevoerd vanuit steden naar overslagplaatsen en vervolgens weer per schouw of paard en wagen verder getransporteerd naar  graslandpercelen. Bekend is dat schepen die turf ophaalden in gebieden waar verveend werd stadscompost als retourlading vervoerden die weer werd afgezet om landerijen te bemesten. De opa van boer Arie van Spengen, die op de historisch belangrijke boerderij Wiltenburg in  Reeuwijk  boerde,  wist zich tijdens een gesprek zo rond 1980 nog goed te herinneren dat er op zijn land grenzend aan de Reeuwijkse Kalverbroekplas ook zo’n overslagplaats lag waar scheepjes uit Gouda tot aan de 2e wereldoorlog nog stadsafval brachten. Hij vertelde dat het stadsafval naast de waardevolle meststof ook aardewerkfragmenten, pijpenkoppen, ijzer, glas en stenen bevatte. Dit was ongewenst om op het grasland aan te brengen. De daggelders haalden het metaal en andere niet bruikbare grotere voorwerpen er uit. Het metaal was voor de daggelders en die verkochten het weer door aan een oud ijzer handelaar. Het glas en grotere stenen werden uit het stadsafval gesorteerd en gebruikt om op te hogen, voor drainage of om slootkanten te verstevigen. De wat kleinere stukjes aardewerk en pijpekoppen bleven in de compost zitten en werden samen met bagger over het land verspreid als bemesting. Die oude bemestingslaag staat nu bekend als toemaakdek.

18e eeuwse kleipijpen met de voorstelling van een paard. Hielmerk het lam onder de boom. Maker de Goudse pijpenmaker Pieter Versluys. Bodemvondst Reeuwijkse Plassengebied plas Kalverbroek. Coll. Freek Mayenburg.

Het begrip slagturven

Er bestonden diverse typen baggerbeugels zoals de kantbeugel en de trekbeugel. Coll. Kees Verkaik.

Verder had je de flodderbeugel (voor los veen) en de schouwbeugel. Coll. Kees Verkaik.

Links: Een vroeg 17e eeuwse tegel van het balustertype met de voorstelling van een veenarbeider die aan het slagturven is 
met een baggerbeugel. Hij staat op een legakker en trekt het veen vanuit een petgat naar de legakker toe. Datering: omstreeks 1625.
Coll: Freek Mayenburg
Rechts: Tegel met een man achter een slede waarop turven liggen. Boven de slede de tekst 'haal turf'.
Datering: vroeg 19e eeuw. Coll. Klaas Regts.

Kwaliteit van de turf
Hoogveenturf is als brandstof beter geschikt geschikt dan laagveenturf. Het heeft een hoge verbrandingswaarde en het aandeel as bij verbranden is laag. Bovendien geeft het, in tegenstelling tot de zwavelrijke laagveenturf  weinig stank. Ook gunstig is dat er weinig of geen boomstamstukken en stronken in zaten. De verbrandingswaarde van turf wordt in belangrijke mate bepaald door de plantkundige inhoud van het veen. 
Het laagveen in West-Nederland kan onderscheiden worden in bosveen (eutroof) met behoorlijk wat houtachtige delen in de turf met soms zandige/zavelige restanten door het periodiek overspoelen van het veen met rivierwater. De turf ervan brandt minder goed en er blijft ook flink wat as over met zandige en kleiige restanten. Deze turf was minder gewild, (werd wel gestoken voor particulier gebruik) en dat was ook de belangrijkste reden dat de vervening in de Krimpenerwaard niet door ging.
Dan is er te onderscheiden het mesotrofe laagveen dat zo af en toe werd overspoeld met rivierwater maar dan zonder toevoeging van bodemstoffen. Dit veen bestaat vooral uit plantensoorten als riet en grote zeggensoorten. Het meest gewaardeerde  laagveen bestond uit planten die alleen groeiden onder invloed van regen- en grondwater. Mossoorten als haar- en veenmos, kleine zeggensoorten en veenpluis waren belangrijke soorten waaruit de veenlaag werd opgebouwd. Dat kon alleen in een mesotroof tot oligotroof milieu. De turf ervan brandt goed en er blijft weinig as over. 

Ook de hoogveenturf  in Oost-Nederland groeide in een oligotroof milieu en werd alleen gevoed door regenwater. Veenmossen hielden het regenwater vast en in dit milieu kon een metersdikke veenlaag ontstaan waarin ook plantenresten voorkomen van wollegras, beenbreek en pijpestrootje. De lange hoogveenturven branden zeer goed, ze worden erg heet terwijl er vrijwel geen as overblijft.

Korte en lange turven

Het maken van turf

Het met de baggerbeugel in de schouw opgebaggerde papveen wordt met een hoosschop
binnen een vooraf bekaad stukje legakker gedeponeerd waarna via talloze handelingen er uiteindelijk turf
van zal worden gemaakt.

Het gelijkmatig verdelen van de veenprut. Op de ondergrond is een laag riet aangebracht hetgeen voorkomt 
dat de veenprut aan de bodem vast gaat zitten.

Het veen is inmiddels droog genoeg om met behulp van een krabber (lat van ca. 130 cm lang 
waarin spijkers waren geslagen) groeven te maken zodat later met het stikmes de turven gestoken konden worden.

Hier is de vorm van de turven al goed te zien die als groeven zichtbaar zijn in het veen ook weer gemaakt met de krabber.
Wat later worden de te vormen turven met de stikspade losgemaakt om daarna verder te drogen.

Het steken van de turf met een stikspade. Verlengde plankjes onder de klompen moeten er voor zorgen dat
men niet in het nog halfzachte veen wegzakt.

Legakker met drogende turf.

Het lossteken van de al eerder voorgestoken turf waarna ze aan de onderzijde afgestoken worden en 
gestapeld worden om verder te kunnen drogen.

Eerst wordt nog een extra laag riet gelegd op de bodem waarop de gestoken turf komt te liggen die 
verder moet drogen.

De voorgestoken turf wordt aan de onderkant afgestoken met een schop en op rijen opgestapeld om verder te drogen.

Af en toe een blik op het vestzakhorloge om te zien hoe laat het is.

Op de voorgrond is de turf op zgn pijpenhoopjes gezet. Op de achtergrond de drogende turf
in een eerdere fase n.l. gestapeld na het steken.

De turf die inmiddels al aardig droog is wordt opnieuw opgestapeld op zgn pijpenhoopjes om 
ze op die manier verder te laten drogen. 

Zo af en toe moet er ook geschaft worden want door het zware werk in de turf wordt er veel energie verbruikt.

Klik hier om een tekst te typen.De turf is gestapeld tot pijpenhoopjes zodat ze nog beter kunnen afdrogen.
Dit is de laatste fase voordat de turf de turfsteupel of turfschuur in gaat.

De gedroogde turf wordt opgeslagen in een turfsteupel.

De turfsteupel bleef staan tot het moment dat de turf verkocht was. Hij werd na het opstapelen afgedekt met ruigte en riet
zodat de turf droog bleef.

De turfsteupel is bijna klaar. Moet nog alleen afgedekt worden met ruigte en riet. Het is wel een zweetklussie. 

In de wintermaanden vindt het turftransport plaats vanuit de turfsteupel richting kachel.

Droog en nat vervenen

Hoogveenwinning in Oostelijk Nederland

 In de hoogveengebieden van Oostelijk Nederland speelde het waterprobleem niet en kon men tot enkele meters diep het veen afsteken zonder problemen te krijgen met (grond)wateroverlast want deze gronden lagen ver boven N.A.P. Verder zorgde de aanleg van sloten en diepe kanalen (speciaal aangelegd om turf te kunnen afvoeren) ook voor drainage van het hoogveen.

Voorbeeld zoals turfwinning er vroeger met de hand aan toeging in een hoogveengebied in Drente.
Men kon een paar meter hoogveen afsteken zonder probleem afsteken. Overlast van grondwater was er niet.
Foto's: 18 september 2008. Veenmuseum Emmer compascuum Drente.

Website: www.veenpark.nl 

De veenarbeiders die werkten in de veengebieden in Oost-Nederland leefden woonden soms in eigen gemaakte plaggenhutten.

Ook in de hoogveengebieden werd de overstap gemaakt naar het machinaal turf winnen. In dit geval met een stoommachine. 

Reeuwijk/Bodegraven heeft een museum, de Oudheidkamer aan de Oudeweg.  Het bezit een grote hoeveelheid informatie over het vervenen van de Reeuwijkse polders en tevens een uitgebreide verzameling gereedschappen die is overgebleven uit de tijd van de turfwinning van de Reeuwijkse Plassen.
Website: www.streekmuseumreeuwijk.nl

De meeste van de oude verveenders gereedschappen die in de film worden gebruikt zijn eigendom van Kees Verkaik. Kees is een echte Sluipwijker. Hij heeft zich toegelegd op het verzamelen van oude agrarische gereedschappen die vroeger in en rond het Reeuwijkse Plassengebied  werden gebruikt waaronder baggerbeugels en ander gereedschap wat tijdens de vervening werd gebruikt. Maar ook maaigereedschappen en alles wat met de vroegere jacht en visserij te maken heeft. Ook zijn verzameling lokeenden die gebruikt werden voor de waterwildjacht in Reeuwijk mag uniek genoemd worden.