Bijbels: Adam en Eva op antieke tegels
Bijbeltegels, geschilderd en geschreven naar door mensen opgetekende verhalen in de Bijbel. De Bijbelse verhalen zijn al op zestiende eeuwse haardstenen te vinden. Het is echter vanaf ca. 1640 dat tegelbakkerijen beginnen om series te maken waarin de hele Bijbel als in een beeldverhaal wordt vastgelegd. Er is slechts één rond 1600 gemaakte gekleurde kwadraattegel met een Bijbelse voorstelling bekend, deze gaat over Adam en Eva onder de appelboom, (Rijksmuseum Lambert van Meerten, Delft). Elke tegelfabriek had wel een of meer series in productie. Jan Pluis en medewerkers hebben 7300 stuks Bijbeltegels gedocumenteerd in een zeer kundige en uitgebreide studie in het omvangrijke boek; Bijbeltegels - Bijbelse voorstellingen op Nederlandse wandtegels van de 17e tot de 20e eeuw.
Majolica schotel, een zogenaamde tazza.
Italiaans, gemaakt in Urbino rond 1560-1580
Tegel met de schepping,18e eeuw
Tegel met de schepping, Eind 18e eeuw
Coll: Tegel Museum Otterlo.
Tegel met de schepping van Eva door God, Eind 18e eeuw
Adam in het paradijs op antieke tegels
Adam en Eva in het paradijs en de zondeval
Vervolgens zien we op de Bijbeltegels na de schepping van Adam, hem afgebeeld in het Paradijs omgeven met dieren. Leuk is te zien dat het lijnenspel in de onderlinge verhoudingen van de verschillende dieren niet kloppen maar wel degelijk ook zijn charme heeft. Opmerkelijk zijn de tegels met Adam samen met een omkijkende Eenhoorn naar een prent van bijna zeker Nicolaes Visscher. Hier geeft de historie gevoelsmatig aan dat de mystieke Eenhoorn ook en wel degelijk een van de eerste dieren was in het paradijs. Zie hiervoor mijn nadere toelichting op deze site over De Eenhoorn op Antieke Tegels.
Adam en Eva in het paradijs en de zondeval op antieke tegels
Satan als sluwe slang....
Vroeger was de open haard, waar ook gekookt werd, de belangrijkste licht en warmtebron van het huiselijke leven, maar had ook een belangrijke functie om het Bijbelverhaal op tegels te volgen. Immers de aanschaf van een echte Bijbel was voor eenvoudige mensen niet weggelegd. Er is een grote diversiteit in de uitwerking van Bijbeltegels. De ene tegel is vlot, met meerdere grovere streken geschilderd, op andere tegels zijn de voorstellingen gedetailleerd uitgewerkt. Vaak was in een bedrijf de “eerste schilder” verantwoordelijk voor het beschilderen van het hoofddecor van deze Bijbeltegels. Deze waren bewerkelijker en duurder dan de meeste andere typen, vooral als er ook teksten bijgeschreven moesten worden. Maar laten wij teruggaan naar het toenmalige vermeende begin van Adam & Eva, het zoete onbespoten appeltje en die gemene, glibberige, giftige satan als sluwe slang…
Schotel met de zondeval van Adam en Eva, 18e eeuw
Tegel met Adam en Eva in het paradijs met de slang, eenhoorn
en andere dieren. Begin 18e eeuw.
Schotel, ca. 40 cm, Haarlem - Verstraete/ circa 1650.
Coll: Edwin van Drecht.
Tegeltableau met Adam en Eva in het paradijs met de slang. 18e eeuw.
De tekst luidt: STEEDS LIEGT EN STEEDS HUICHELT NOG IMMER DE SLANG HEER MAAKT MIJNEN ZIEL VOOR HAAR LEUGENS TOCH BANG.
Coll: Museum De Lakenhal Leiden.
Foto rechts: Tegeltableau met Adam en Eva in het paradijs met dieren.
De tekst luidt: DE MAN WERD EERST ALLEEN DOOR GOD GE SCHAPEN DE VROUW DAAR NA TER WIJL HIJ LAG TE SLAPEN AN--NO 18--52. Utrecht Westraven. 2e helft 19e eeuw.
Tegeltableau met Adam en Eva in het paradijs. Te zien zijn de Schepping,
de Val en de Verdrijving. Eind 18e eeuw.
Geschulpt bordje met Adam in het paradijs met de dieren,
naar alle waarschijnlijkheid Amsterdams,
midden 18e tot circa 1770, mogelijk uit de tegel fabriek van de Graaf.
Coll: Edwin van Drecht.
Plaquette, met Adam en Eva in het paradijs met de dieren,
midden 18e eeuw. Vermoedelijk Rotterdam.
Coll: Edwin van Drecht.
De Sluwe, Slechte en Sissende Slang....
Dan geeft Adam op een boomstronk gezeten, -de voor hem zichtbare dieren- een naam. De Schepping van Eva volgt. We zien op de antieke Bijbeltegels, borden, schilderijen en andere kunstwerken, Adam en Eva in het Paradijs met daaraan gekoppeld de zondeval. Voor de opmerkelijke kijker in verschillende gradaties. Het beeldschema van Adam en Eva in het Paradijs, is staand aan weerszijden naast “de boom der kennis van goed en kwaad,” (mogelijk de apenbroodboom die opmerkelijke krachten bezit). Soms zit ook een van beide, of zitten beide, of ligt een van beide bijna gestrekt. Een enkele keer zal dit te maken kunnen hebben met de grafische vlakverdeling van het hoofddecor op de tegel. Om de boom slingert zich satan in de gedaante van een slang. Er zijn drie fasen te onderscheiden; 1. de slang geeft een vrucht aan Eva; 2. Eva heeft een vrucht in de hand; 3. Eva geeft een vrucht aan Adam. In de Bijbel staat dat Eva zelf de vrucht afplukt, traditioneel is een appel weergegeven. Ter ondersteuning in de presentatie wilde ik samen met een tegel met een enkele slang (zeldzaam) ook twee tegels met een enkele appel afbeelden, die is naast het vele andere fruit op tegels, echter niet te vinden. Nadat beide van de appel gegeten hadden was volgens de Bijbel de zondeval een feit. Er is bijna geen tegelserie waarin de zondeval ontbreekt. De verdrijving uit het Paradijs, door een aartsengel met een vlammend en krommend zwaard, volgde. De zondevalvoorstellingen tonen een naakte Adam en Eva naar een fresco van Rafael in de Sixtijnse Kapel, of ze dragen een krans van vijgenbladeren. Aardig om te zien is dat op de tegels soms bescheiden, of juist heel krachtig weergegeven, de slechte slang ook wordt afgebeeld die gelijk met het eerste mensenpaar uit het paradijs wordt verdreven, alle neuzen één kant op; richting toekomst…
Deze keer heb ik kort enkel de afbeeldingen op de Bijbeltegels over de Schepping en Adam en Eva beschreven. Of die afbeeldingen ook op de werkelijke waarachtige waarheid berusten en of Adam en Eva echt bestaan hebben is aan mij bekend. Ook of Adam wel of niet de eerste mens was en waar het Paradijs gelegen heeft is mij uit hogere kennis bekend en komt misschien ooit nog wel eens aan de orde. Echter voor nu wilde ik het hier bij laten. Frits Lobel, Amsterdam.
Niet alles wat u ziet is waar… Niet alles wat waar is ziet U…
Literatuur: Bijbeltegels, Bijbelse voorstellingen op Nederlandse wandtegels van de 17e tot de 20e eeuw. Jan Pluis 1994.
De 7 delige serie: Tegels Tekst & Uitleg, deel 5: Goden & Engelen - Hemels Goed op Aardse zaken. Frits Lobel. 2006.
Appels. Tafeldecoratie Delfts. 18e eeuw
Tegel met een slang. De gespleten tong in mangaan uitgevoerd. 17e eeuw.
Appel. Tafeldecoratie Delfts. 18e eeuw
God of verbod in beeld
De uitbeelding van God op Bijbeltegels gebeurt op verschillende wijzen: - als een hand die uit een wolk steekt : - God de Vader als statige oude man: - als één van de drie eenheidssymbolen, door een nimbus, of door het tetragram met de vier Hebreeuwse letters JHWH. Op latere tegels is God weergegeven als een lichtschijnsel, een stralenbundeling, of Hij ontbreekt geheel net als bij de tegels met Mozes. Soms is de naam ADAM (mens) in stralen vanuit de hemel gevat. Op verschillende voorstellingen wordt God uitgebeeld als een Zon met een gezicht waarvan een stralenbundel tot aan Adam reikt. Deze benadering zit voor ingewijden dichter bij de achtergrond van een hoofdelement van de Schepping dan de toenmalige mens kon vermoeden. De gelijkzijdige driehoek (al of niet met daarin het alziend oog) is een van de meerdere drie-eenheidsymbolen -Vader, Zoon, Heilige Geest- en wordt ook gebruikt in de Vrijmetselarij. De calvinistische Reformatie hield zich streng aan de Mozaïsche wet dat God niet afgebeeld mag worden en men viel terug op symbolen met de aanduiding van de Drie-eenheid van God. Zeldzaam is dan ook te duiden de paarse 18e eeuwse tegel met God afgebeeld als persoon met een nimbus boven het hoofd, bezig met de Schepping van Eva. Een zichtbaar overblijfsel uit de middeleeuwse katholieke traditie die langer God als een uitgebeeld persoon gestalte bleef geven.
Op deze wijze gaven in de 17e eeuw tot heden de tegelschilders uit onmacht in God of verbod deze of gene vorm aan Hem en spraken met hun penseelstreken uit herkenbare dogmatiek tot hun medemens. Maar God is niet in een vorm te vatten, God is een Algeest, steeds aan verandering onderhevig, anders zou de evolutie -door iets absoluut vast te leggen- stil staan.
Adam en Eva op antieke tegels, de verdrijving uit het paradijs
Tegel met de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs.
20e eeuw.
Deze tegel is een vervalsing en gemaakt in Italië.
