Herders te kust en te keur op antieke tegels
Tegel met een herder met staf, schaap en geit.
18e eeuw
Herders op Tegels
Tegels met herders en schaapjes, net als bij de landschapjes een beetje ondergewaardeerde groep die wel degelijk uitnodigt om nader te bestuderen. Vaardigheid en schoonheid en niet in de laatste plaats regelmatig verrassende attributen laten ons zien dat we toch wel goed moeten kijken. Mythologische voorstellingen, allegorie en symbolen zijn soms bijna onopvallend op diverse herdertegels aangegeven. Herders met stralenkransen rond het hoofd, horentjes op het hoofd en in koningsmantel met staf zijn bekend. Merkwaardig genoeg is mij geen gekleurde kwadraat of cirkeltegel met de afbeelding van een duidelijke herder of herderin bekend van rond 1600. Wel kennen we uit die tijd afbeeldingen van soldaten, jagers, boeren, valkeniers en andere beroepen op de gekleurde kwadraat en cirkeltegels, u bekend.
De herder ontbrak, maar niet zijn dieren, de schapen, rammen, bokken en geiten en ook honden zijn er in prachtige gekleurde vroege uitvoeringen. Het is daarom dat wij deze herderserie met die tegels van rond 1600 als een aanloop starten. Want ze horen wel degelijk bij het onderwerp, ook al was de herder zelf op de tegels in nog geen velden of wegen te bekennen.
Cirkeltegel met een ram. 1e helft 17e eeuw
Gravure met een mannelijk schaap (ram) van Marcus Gheeraerts 1583.
Collectie: Rijksmuseum Amsterdam
Fotoalbum: schapen op tegels Eind 16e eeuw/17e eeuw
De Ondergrond op de Voorgrond bij herdertegels
De Nederlandse herdertegels zijn naar mijn smaak het mooiste uitgevoerd vergeleken met de herdertegels in de ons omringende landen; Engeland, Duitsland, België, Frankrijk, Denemarken. Zorgvuldig is de vlakverdeling voor een juist evenwicht op de tegels toegepast bij het maken van de sponsen. We zien soms de onderlijn of grondlijn van de ondergrond direct beginnen boven het hoekornament bijvoorbeeld een spinnetje. Meestal is er dan sprake van een grote boom die de bovenkant van de tegel haalt. Ook wordt er gewerkt op 1/3, of 2/3 hoogte of ergens daartussenin met de ondergrondlijn van de landschapdecoraties. Vele soorten herdertegels zijn in die ondergrondjes ook links en rechts aflopend beschilderd, boven en onder niet. Net als ook bij de zeewezens en schepen vaak het geval is. Andere soorten weer niet en hebben rondom wit. Daarnaast zijn er ook “openluchtjes” die als kenmerk hebben in het geheel aflopend beschilderd te zijn. Vaak zijn er 2 à 3 penseeldiktes gebruikt, iets wat hedendaagse schilders -en zeker vervalsers- niet meer doen waardoor een onacceptabele lompe uitvoering ontstaat. Het is zaak om de juiste soorten op de wand te plaatsen voor een rustig en strak effect. Later bij vele herplaatsingen zijn juist de herdertegels verschillend door elkaar geplaatst waardoor een ‘lappendeken’ effect ontstond, wèl een met een antieke uitstraling. ‘Er staat toch immers een herder op de tegel’? Tegenwoordig is het zeer moeilijk om bij hergebruik tegels uit één baksel bij elkaar te verkrijgen. Des te rijker is het een originele schouwbetegeling uit één baksel te bewonderen en te koesteren.
Breien, Boek lezen & Blote Borsten
Pas in het begin van wat ik de ‘blauwe periode’ wil noemen, zeg maar eerste kwart 17e eeuw, kwamen de herders pas duidelijk in het (tegel)veld. Tot op de dag van vandaag worden herdertegels nog steeds gemaakt. In de 18e eeuw is de variatie het grootst in de uitvoeringen al dan niet in een kader geplaatst met vele verschillende hoeken. Zo zien we bij de gesprenkelde tegels soorten met uitgespaarde hartjes in de hoek met de punt naar binnen, of naar buiten wijzend. Blauw en paars en blauw met paars hadden de overhand en eind 18e, de hele 19e en 20e eeuw deden ook gekleurde herdertegels hun intrede. We zien dan soms hele grote figuren in galante houdingen. Over het algemeen zijn de schilderingen met herders van een vrij groot formaat vergeleken met andere soorten onderwerpen op tegels. Ook het Chinese herdertje ontbreekt niet. De erotische uitstraling op vele herdertegels samen met een herderinnetje laten zien dat er ook sprake is van ’sinnelijck vermaeck.’ Het modebeeld van die tijd liet toe dat ook het schapenhoeden met soms blote borsten heel normaal was. Tegenwoordig zou dat sexuele intimidatie op de werkvloer heten… Ook zien we breiende en boek lezende herderinnetjes. De tegelschilders hebben vele duizenden herdertegels, al dan niet vergezeld met hun trouwe honden bij elkaar gepenseeld in ons oer- Hollandse landschap. Getracht is de overbekende ‘slakkentegel’ te vermijden. Bijgaand wordt u een selectie van vele voorbeelden getoond waarbij ook wij soms het herderspoor dreigden bijster te raken. Maar dat lieten we niet toe, want “als de herder verdwaalt, dolen de schapen…”
Frankrijk. 18e eeuw
Frankrijk. 18e eeuw
Fotoalbum: Herders op tegels Eind 17e eeuw t/m 19e eeuw
Galante Voorstellingen & het Aanbieden van Bloemen.
Coll: Tegel Museum Otterlo
Rotterdam. 1e kwart 19e eeuw.
Wij hebben getracht de groep galante voorstellingen bij de pastorale afbeeldingen apart te belichten. Uiteraard lopen deze soorten dan bijna door elkaar heen met het aanbieden van een bloemenkrans. Toch zien we hier regelmatig dat er een enkele tulp wordt aangeboden of zelfs een enkel groen takje, maar ook een bosje bloemen wat zeker een symbolische voorstelling is van een liefdesuiting in het voorjaar. Ook zien we dat sommige herderinnetjes een mandje dragen met bloemen of misschien voedsel, wat ze aanbieden aan de herders. Een gezellige boel in het veld dus. Knielende herders, aanzoeken, of zelfs misschien ‘eenmalige verzoeken’ in het veld wat daartoe blijkbaar uitnodigt zijn schering en inslag. Ook muziek maken voor elkaar is een leuk gegeven. De serie met grote bomen op de herderstegels zijn zeer fraai. Galante voorstellingen, gezellig naast elkaar lopende paren. Maar ook vrijende paren, elkaar achterna zittende stellen. Of rustig zittend onder een prachtige spuitende fontein in het veld waaruit ook de schapen konden drinken behoren allen tot het plaatje van de meer dan leuke en vriendelijke herdertegels. Grappig is het op te letten hoe op de verschillende tegels de schapen en honden zijn geschilderd, mooi, artistiek, eenvoudig, of ludiek. Er is zelfs een tegel met op de achtergrond een parende bok als natuurgetrouw grapje van de schilders die zich vaak konden uitleven op het schilderen van de herdertegels. Overigens is het thema van herders en herderinnetjes in de schilderkunst in het begin van de zeventiende eeuw door de Caravaggisten, navolgers van de stijl van de Italiaanse kunstenaar Caravaggio, vanuit Italië naar Nederland gebracht. Deze stijl wordt gekenmerkt door dramatiek en clair obscure.
Fotoalbum: Herders galante voorstellingen Eind 17e eeuw t/m 19e eeuw
